Space Education

Հայաստանում տիեզերական ճառագայթների հետազոտությունների անցկացումը Արագածի բարձրադիր կայաններում հիմնադրվել է հայտնի հայ ֆիզիկոս եղբայրներ Ալիխանյանների կողմից 1943թ-ին: Հետազոտական սարքավորումները տեղադրված են երկու բարձրադիր կայաններում՝ «Նոր Ամբերդ» և «Արագած»՝ համապատասխանաբար 2000 և 3200 մ բարձրությունների վրա, ինչպես նաև Երևանի Ալիխանյանի անվան ֆիզիկայի ինստիտուտի Տիեզերական Ճառագայթների Բաժանմունքի (ՏՃԲ) կենտրոնական մասնաշենքում:

Տիեզերական Ճառագայթների Բաժանմունքը (ՏՃԲ) հանդիսանում է հետազոտական զարգացումների կենտրոն հետևյալ բնագավառներում.

1. Գալակտիկական Տիեզերական Ճառագայթների (ԳՏՃ) առաջացման և արագացման մեխանիզմներ: Փորձեր Լայն Մթնոլորտային Հեղեղներ (ԼՄՀ) գրանցող սփռված համակարգերի միջոցով

Գալակտիկական տիեզերական ճառագայթների սպեկտրերի առանձնահատկությունների բացահայտում, ինչպիսիք են. Էներգետիկ սպեկտրերի ցուցիչների (~1) շատ կտրուկ փոփոխություն 2-4 ՊէՎ-ի թեթև միջուկային խմբի համար և ոչ արտահայտված փոփոխություն ծանր միջուկների խմբի համար (առնվազն 20-30 ՊէՎ էներգիաների համար) (Chilingarian et al., 2004, 2007a); էներգետիկ սպեկտրերի մասնիկների լիցքից կախված «ծնկի» այս բացահայտումը ցույց է տալիս, որ արագացումը տեղի է ունեցել հարվածային ալիքի շնորհիվ, որոնք առաջանում են գերնորերի պայթյունների ժամանակ՝ մասնիկների արագացման ամենահավանական մեխանիզմները: Գերնոր կաղապարների սահմանագծերի հետագա մանրամասն քարտեզագծումը, որը կատարվում է ուղեծրային ռենտգենյան ճառագայթների հետազոտական կայանների և երկրի վրա գտնվող մթնոլորտային Չերենկովյան աստղադիտակների միջոցով, հաստատում է մասնիկների արագացման հնարավորությունը գերնոր կաղապարների մեջ:

2. Մասնիկների արագացումը արևի մոտակայքում և դրանց բարձրագույն էներգիան

2005թ-ի հունվարի 20-ին, վերգետնյա աճի դեպքի ժամանակ (ՎԱ) բացահայտվել են 20ԳէՎ-ից բարձր էներգիաների պրոտոններ, որոնք արագացվել են արևի բռնկման ժամանակ կամ նրա մոտակայքում հարվածի ալիքի միջոցով, որն առաջացել էր այդ նույն արևի բռնկման ժամանակ (Bostanjyan et al., 2007, Chilingarian &Reymers, 2007, Chilingarian, 2008)

3. Տիեզերական Եղանակի (ՏԵ) հետազոտություն և երկրորդական տիեզերական ճառագայթների փոփոխվող հոսքերի շարունակական մոնիտորինգը բարձրադիր վայրերում՝ Արագածի Տիեզերական Միջավայրի կենտրոնի (ԱՏՄԿ) մասնիկներ գրանցող դետեկտորների միջոցով՝ 1000, 2000 և 3200 մ բարձրությունների վրա

Կարևորագույն գեոֆիզիկական պարամետրերից մեկի` Երկրի մակերևույթին ընկնող տիեզերական ճառագայթների հոսքի անընդհատ գրանցումը անհրաժեշտ է Վերգետնյա Աճերը, գեոմագնիսական փոթորիկները, Ֆորբուշի նվազումները 23-րդ արևային ցիկլի նվազման փուլի ընթացքում գրանցելու համար: Չեզոք և լիցքավորված երկրորդական տիեզերական ճառագայթների հոսքերի նվազումների (կամ աճերի) կորրելյացիոն վերլուծության զարգացում արևային գործընթացներից առաջացած դեպքերի ընթացքում:

4. SEVAN (Space Environmental Viewing and Analysis Network) մասնիկներ գրանցող դետեկտորների համաշխարհային ցանցի զարգացումը և երկրորդական տիեզերական ճառագայթների հոսքի մոնիտորինգի համար DAQ էլեկտրոնիկայի և մասնիկներ գրանցող նոր տեսակի դետեկտորների նախագծում

SEVAN ցանցի զարգացումը նպատակ ունի բարելավել տիեզերական եղանակի պայմանների ֆունդամենտալ հետազոտությունները և ապահովել տիեզերական փոթորիկների կարճ և երկարամյա կանխագուշակումներ: ՄԱԿ-ի Հիմնական Տիեզերական Գիտության Աստղադիտարանի Զարգացման ծրագիրը և Միջազգային Արեգակնային ֆիզիկայի Տարի 2007-ը ճանաչեցին SEVAN-ը որպես Տիեզերական Եղանակի դետեկտորները զարգացող երկրներում կիրառելու ծրագրի շրջանակներում իրականացված հիմնական գործընթացներից մեկը՝ ուղղված այս երկրները տիեզերական եղանակի հետազոտության մեջ ներգրավելուն:

5. Բարձր էներգիաները մթնոլորտի ստորին շերտի մեջ

Հակառակ երկար տարիների հետազոտություններին, բարձր էներգիայի երևույթի հետ կապված բազմաթիվ հարցեր, պայմանավորված կայծակով, մնում են անպատասխան և համոզիչ փորձնական գրանցումներ կատարել չի հաջողվում, իսկ տեսություններն ու մոդելները չեն կարողանում բացատրել, թե ինչպես է գործում կայծակը:

Էներգետիկ մասնիկների, ինչպես նաև լայնածավալ ռադիոճառագայթումների չափված հոսքերը կարող են ապահովել անհրաժեշտ տեղեկատվություն կայծակի և ամպրոպի ժամանակ առաջացող նոր տեսությունների և ֆիզիկական գործընթացների մասին:

Արագածի Տիեզերական Միջավայրի Կենտրոնի սարքավորումները կանոնավոր կերպով չափում են Երկրի մակերեսին ընկնող չեզոք և լիցքավորված երկրորդական տիեզերական ճառագայթները: 2009թ-ին գրանցվեց էլեկտրոնների, գամմա ճառագայթների և նեյտրոնների շատ մեծ միաժամանակյա հոսք՝ պայմանավորված կայծակով: Տասնյակ րոպեներ տևող հաշվի արագության աճերի ժամանակ գրանցվեցին միլիոնավոր լրացուցիչ մասնիկներ: Էլեկտրոնների և գամմա ճառագայթների առաջին անգամ չափվող էներգետիկ սպեկտրերը արագ նվազեցին և անհայտացան ~ 30-40 ՄէՎ-ում:

6. Վիճակագրական մեթոդների և տվյալների վերլուծության ծրագրի մշակում բարձր էներգիայի աստղաֆիզիկայի բարդ ոչ ուղղակի փորձերից բազմաչափ տվյալների ֆիզիկական վերլուծության համար՝ ներառյալ EAS և ACT փորձերը: Ինտերակտիվ բազմաչափ տվյալների պատկերային ներկայացման և վերլուծության համար ինտերակտիվ միջոցների մշակում (Konopelko et al., 2006, Bock et al., 2004, Antoni et al., 2003, Chilingarian & Vardanyan, 2003)

Բազմաչափ կտրվածքների մեթոդի (գերկտրվածքներ) մշակում՝ բացահայտելու համար ազդանշանը կետային աղբյուրներից վիզուալ ACT-ներով: «Դեպք առ դեպք» վերլուծական մեթոդի կիրառում EAS փորձերի համար, EAS-ի դասակարգում առաջնային միջուկի միջոցով, Գալակտիկական Տիեզերական Ճառագայթների մասնակի սպեկտրի վերականգնում, ՏՃԲ-ի Տվյալների Վիզուալիզացման Ինտերակտիվ Ցանցը 2003թ-ին հաղթող ճանաչվեց Ժնևում անցկացված Տեղեկատվական Հասարակության Համաշխարհային գագաթնաժողովում:

ՏՃԲ-ի հետ համագործակցության հնարավոր թեմաները

Համագործակցություն երկրորդական տիեզերական ճառագայթների հոսքերի չափման սարքավորումների և այլ գեոտիեզերական ցուցանիշների ապահովման մեջ հիմնական տիեզերական հետազոտությունների համար, կանխագուշակման ծառայությունների մշակում՝ Հայաստանում ASEC գործընթացների մասնակցության, SEVAN դետեկտորի տեղադրման, ինչպես նաև համաշխարհային ցանցին մասնակցության միջոցով (տես ASEC և SEVAN էջերը հետևյալ կայքում http://Aragats.am)

Ժամանակակից գիտական և տեխնիակական սարքավորումներով ապահովված ինֆրակառույց Երևանի Ֆիզիկայի ինստիտուտի լեռնային հետազոտական կայաններում, ինչպես նաև հարմարավետ կենցաղային պայմանները եզակի հնարավորություն են ընձեռում բազմատեսակ փորձեր անցկացնել շրջակա միջավայրին վերաբերվող գիտության և բարձր էներգիայի աստղաֆիզիկայի ասպարեզներում:

Կայծակների մեջ բարձր էներգիայի բազմաչափ հետազոտությաունների 2010թ-ի կամպանիան, ներառյալ`

  • Էլեկտրոնների, մյուոնների, գամմա ճառագայթների և նեյտրոնների ցածր շեմի գրանցումը,
  • կայծակի ժամանակի և վայրի գրանցումը ,
  • VLF և FM ռադիո չափումներ՝ 10 ԿՀց-ից ոչ պակաս դիսկրետացման հաճախականությամբ,
  • Էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի չափումները,
  • Արագածի և Արարատի միջև երկնքի վիդեոմոնիտորինգը,
  • Ինֆրակարմիր և ուլտրամանուշակագույն չափումներ

Մասնակցություն ANI-ում՝ Արագածի Տիեզերական Ճառագայթների աստղադիտարանում գերբարձր էներգիայով տիեզերական ճառագայթների (1017 - 1019 էՎ) գրանցման նոր նախագիծ (Chilingarian et al., 2007c, տես նաև Կոշիցեում Եվրոպական Տիեզերական Ճառագայթների սիմպոզիումում ներկայացված զեկույցը, 2008թ, http://ecrs2008.saske.sk/presentations.php)

Արագածի Տիեզերական Եղանակի աստղադիտարան ստեղծելու առաջարկը ընդգրկում է ոչ միայն նոր տեսակի EAS դետեկտորներ, որոնք չափում են Լայն Մթնոլորտային Հեղեղների նեյտրոնային և լիցքավորված մասնիկներ, այլ նաև Ալեհավաքների համակարգ, որոնք կգրանցեն ռադիո-ճառագայթումներ EAS մասնիկներից, օպտիկական ռոբոտային աստղադիտակներ ԳՌՃ-ի հետճառագումների գրանցման համար, ինչպես նաև նոր տեսակի ACT-ների շարքեր t-հետ- GLAST ժամանակաշրջանից (Էնրիկո Ֆերմի աստղադիտակ):

Հղումներ՝

  1. A. Chilingarian, G. Hovsepyan, K. Arakelyan, S. Chilingaryan, V. Danielyan, K. Avakyan, A. Yeghikyan, A. Reymers, S. Tserunyan. (2008), Space Environmental Viewing and Analysis Network (SEVAN), Earth, Moon, and Planets, in press.
  2. Chilingarian A.A. (2008), Statistical study of the detection of solar protons of highest energies at 20 January 2005, Advances of Space Research, in press.
  3. A. Chilingarian and A. Reymers, Investigations of the response of hybrid particle detectors for the Space Environmental Viewing and Analysis Network (SEVAN) (2008), Ann. Geophys., 26, 249-257.
  4. A.Chilingarian et al, Study of EAS and Primary Energy Spectra by MAKET-ANI Detector on Mountain Aragats, Astroparticle Physics 28 (2007a) 58-71.
  5. A. Chilingarian, L. Melkumyan, G. Hovsepyan, A. Reymers, The response function of the Aragats Solar Neutron Telescope, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A 574 (2007b) 255-263
  6. A.Chilingarian, G.Hovsepyan, V.Ivanov, et al., Research on Galactic Cosmic Rays from “knee” to the “cutoff” at the Aragats Cosmic Ray Observatory (Proposal of New ANI project), (2007c)Proceedings of the International Cosmic Ray Workshop “Aragats2007”, 130-137).
  7. Bostanjyan, N.K. et al., On the production of highest energy solar protons at 20 January 2005, J. Adv. Space Res. 39 (2007) 1456-1459.
  8. A.A. Chilingarian, A.E. Reymers, Particle detectors in Solar Physics and Space Weather research, Astroparticle Physics (2007), Astropart. Phys., 27, 465-472
  9. A Konopelko, A Chilingarian and A Reymers, Study on cosmic ray background rejection with a 30 m stand-alone IACT using non-parametric multivariate methods in a sub-100 GeV energy range, J. Phys. G: Nucl. Part. Phys. 32 (2006) 2279.2291
  10. A. Chilingarian, G. Gharagyozyan, G.Hovsepyan, G.Karapetyan, Statistical Methods for Signal Estimation of Point Sources of Cosmic Rays, Astroparticle physics 25, pp 269-276
  11. A.Chilingarian for the ASEC team, (2005) Correlated Measurements of Secondary Cosmic Ray Fluxes by the Aragats Space- Environmental Center Monitors,NIM-A, 543, 483-496
  12. R.K. Bock, A. Chilingarian, et. al.(2004), Methods for Multidimensional Event Classification: a Case Study Using Images from a Cherenkov Gamma-Ray Telescope, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A516, pp. 511-528.
  13. A.Chilingarian, K.Avakyan et. al, Aragats Space-Environmental Center: Status and SEP Forecasting Possibilities, Journal of Physics G:Nucl.Part.Phys., Vol.29 (2003), pp 939-952.
  14. A. Chilingarian, G. Gharagyozyan, G. Hovsepyan, S. Ghazaryan, L. Melkumyan, and A. Vardanyan,(2004) Light and Heavy Cosmic-Ray Mass Group Energy Spectra as Measured by the MAKET-ANI Detector, The ApJ letters, 603,pp. L29-L32.
  15. T.Antoni, et al. for the KASCADE collaboration, Preparation of Enriched Cosmic Ray Mass Groups with KASCADE Astroparticle Physics Vol.19 (2003), pp.715-728.
  16. A. A. Chilingarian, A.A. Vardanyan, Multivariate Methods of Data Analysis in Cosmic Ray Astrophysics, Nuclear Instruments & Methods (NIM), Vol.502/2-3 (2003), pp 787-788.